اولین خودکفایی تولید شکر
در ایران قدیم، قند و شکر در داخل تولید می‌شد اما از دورۀ قاجار، مدل قدیمی قند و شکر از بین رفت و شکر جدید امروزی جایگزینش شد که عمدتا از روسیه وارد می‌شد.
وقتی در دورۀ مظفرالدین شاه بین روسیه و ژاپن جنگ شد، قند در داخل کشور گران شد و مقدمات انقلاب مشروطه به وجود آمد. شکر چنان محصول مهمی شد که از اوایل دوران پهلوی، انحصار واردات آن فقط دست دولت بود.
بعد از انقلاب، مسئولین به دنبال خودکفایی در محصولات اساسی کشاورزی رفتند و شکر نیز به عنوان یکی از این محصولات هدفگ‌ذاری شد. 14 آذر1396 سرانجام مسئولین خبر دادند که واردات شکر ممنوع شده است. موجودی انبارهای شکر کشور آن قدر پر بود که دیگر کشور نیازی به واردات شکر نداشت.
بعد از 120 سال از زمانی که شکر جدید به ایران معرفی شد، این اولین بار بود که ایران در تولید این محصول خودکفا می‌شد.
روش تولید
برای تولید شکر ابتدا چغندر یا نیشکر کشت‌شده برداشت، به کارخانه منتقل و پس از وزن‌کشی وارد خط تولید می‌شود. در فرایند تولید، نیشکر یا چغندر تولیدی ابتدا شسته شده و بعد به‌صورت خلالی برش داده می‌شوند.
خلال‌های به‌دست‌آمده وارد مرحله عصاره‌گیری می‌شوند. شربت به‌دست‌آمده از این مرحله ابتدا تصفیه می‌شود و سپس غلظت آن افزایش می‌یابد.
مرحله بعد مرحله کریستال‌سازی است که در این بخش شربت گرم می‌شود و بعدازآن که مخلوط به حالت اشباع رسید به آن پودر شکر اضافه می‌شود تا کریستال تشکیل شود.
بعد از آن در مرحله سانتریفیوژ، شربت داخل یک سبد توری‌شکل ریخته می‌شود و به علت بالا بودن سرعت، پساب خارج می‌شود و کریستال شکر بر روی توری باقی می‌ماند. (در این مرحله مایع حاصل‌شده همان ملاس است.) کریستال شکر به‌دست‌آمده مرطوب است و لازم است که برای دستیابی به محصول نهایی خشک شود.
در آخر، شکر تولیدشده وارد انبار می‌شود و پس از بسته‌بندی به فروش می‌رسد. در شکل ۱ نمایی از فرایند تولید شکر نشان داده شده است.
نگاهی به صنعت شکر در جهان
میزان تولید و مصرف شکر جهانی در حدود ۱۸۸ میلیون تن و مقدار ذخایر نگهداری‌شده سالانه در حدود ۷۵ میلیون تن است. در نمودار ۱ روند تغییرات میزان تولید، مصرف و همچنین ذخایر شکر در جهان نشان داده شده است.
نگاهی به وضعیت تولید و مصرف شکر در ایران و جهان
در حدود ۲۴/۵ کیلوگرم گزارش شده است. سرانه مصرف ایران در حدود ۳۰ کیلوگرم و میزان مطلوب مصرف این ماده ۱۵ کیلوگرم است.
شکر در ۱۲۰ کشور جهان تولید می‌شود و همان‌طور که پیش‌تر ذکر شد ۸۰ درصد از تولید جهانی شکر، بر پایه نیشکر است. برزیل و هند پیش‌گامان تولید در صنعت قند و شکر جهان هستند. آمار مربوط به میزان تولید کشورهای پیشروی صنعت در نمودار ۲ نشان داده شده است.
با توجه به جمعیت بالای هند، این کشور بیشترین حجم مصرف شکر را به خود اختصاص داده و پس‌ازآن، کشور چین در جایگاه دوم قرار دارد.
صنعت قند و شکر، با توجه به استراتژیک بودن محصول تولیدی آن، همواره مورد توجه و حمایت دولت بوده است. شکر ماده غذایی انرژی‌زا و تنها ماده غذایی است که به‌طور خالص می‌توان آن را تولید کرد و به لحاظ داشتن مزه و طعم مطبوع و منبع ارزان تامین انرژی بودن نسبت به سایر مواد غذایی، تقاضای مصرف آن در ایران و سایر کشورهای در حال توسعه، همواره رو به افزایش است.
شکر علاوه بر مصارف خانگی دارای مصارف صنعتی در صنایعی همچون صنایع شیرینی و شکلات، بستنی‌سازی، نوشابه‌سازی، مالت و ماءالشعیر، آبمیوه و… است.
این صنعت از جمله صنایعی است که بیشترین ارتباط را با حلقه‌های پیشین و پسین زنجیره تولید اقتصادی ملی دارد و یکی از صنایع تبدیلی مهم بخش کشاورزی به شمار می‌آید.
مهم‌ترین عناصر تشکیل‌دهنده مدیریت زنجیره تامین صنعت قند و شکر عبارتند از: بخش کشاورزی (چغندر و نیشکر) به عنوان تامین‌کننده، بخش صنعت (تجهیرات سرمایه‌ای) و بخش حمل‌ونقل و بازرگانی.
تقاضای سالانه شکر در ایران
تقاضای سالانه داخلی برای شکر حدود 2/ 2میلیون تن است که از این مقدار، شرکت‌های داخلی توانایی پوشش 91درصد سهم عرضه این محصول را با تولید مستقیم شکر از چغندرقند و نیشکر دارند. طبق آمارها میزان تولید شکر شرکت‌های فعال در این حوزه تا اواخر اسفندماه سال 99 حدود یک‌میلیون 600هزار تن و میزان واردات هم یک‌میلیون تن بوده است.
بر اساس همین آمارها تا پایان سال 1400 هم حدود یک‌میلیون و 100هزار تن شکر در کشور تولید کرده‌‌‌ایم و همزمان طی این مدت یک‌میلیون و 40هزار تن از این محصول به صورت واردات به بازارهای داخلی تزریق شده است.
در چرخه تولید مهم‌ترین گام، تامین نهاده‌های اولیه آن یعنی چغندرقند و نیشکر است، به همین دلیل این صنعت وابستگی بسیار شدیدی به بخش کشاورزی دارد و توانایی‌ها و پتانسیل‌های موجود در زمینه زراعت این محصولات مستقیما روی این صنعت تاثیر‌گذار است.
سهم هر یک از نهاده چغندرقند 52درصد و نیشکر 48درصد است.
در شکل ۳، نقشه توزیع تولیدات آنها در ایران به نمایش گذاشته شده است. رنگ تیره‌تر نشان‌دهنده‌ی فشار رقابتی بیشتر در تولید است. تجمع کارخانه‌های قند و شکر در برخی مناطق سبب شده تا کشاورزان این مناطق قدرت چانه‌زنی بیشتری برای فروش محصولاتشان داشته باشند.
نتیجه‌گیری
میزان شکر مصرفی سالانه کشور حدود ۲ تا ۲/۵ میلیون تن و حجم تولید سالانه آن در حدود ۱/۶ میلیون تن است، درنتیجه میزان کسری کشور در تولید شکر از طریق واردات تأمین می‌شود. در سال ۱۳۹۷ به دلیل بروز خشک‌سالی و کاهش حجم تولید نیشکر، میزان تولید کشور به ۱/۴ میلیون تن رسید.
در سال ۱۳۹۸ نیز مقدار تولید این محصول با وقوع سیل و از بین رفتن بخش قابل‌توجهی از محصولات زراعی خصوصاً چغندرقند، به‌شدت کاهش یافته و به حدود ۹۰۰ هزار تن رسید.
همچنین تا قبل از سال ۱۳۹۹ صنعت با مسئله قیمت‌گذاری دستوری و واردات با ارز ترجیحی مواجه بوده است. در دو سال گذشته با رفع مشکل عنوان‌شده، در کنار تصویب نرخ به‌موقع و مناسب برای چغندر قند، سطح زیر کشت به اعداد قابل قبولی رسیده است.
بر این اساس انتظار داریم که در سال جاری سطح تولید شکر در داخل کشور به ۱ میلیون و ۶۰۰ هزار تن برسد. با این حساب، در سال ۱۴۰۰ شاهد رشدی چشمگیر در میزان تولید شرکت‌ها هستیم.
به‌عنوان‌مثال بررسی داده‌های مربوط به تولید شکر بر پایه چغندر در ۱۰ شرکت با بیشترین ارزش بازار سرمایه حاکی از آن است که این شرکت‌ها در سال ۱۳۹۸ تولیدی برابر با ۲۵۲ هزار تن داشته‌اند که این آمار در سال ۱۳۹۹ به ۳۷۰ تن رسیده است.
میزان تولید در شش‌ماهه نخست سال ۱۴۰۰ نیز نسبت به مدت مشابه سال ۱۳۹۹ رشد ۱۷ درصدی داشته است.
می توانید قیمت بروز شکر را از طریق مبتکران دشت طلایی مشاهده نمائید.
